شکّ خوب (ش.ش) شکّ معرفت‌شناختی است که گاهی آگاهانه و از روی قصد، اعمال می‌شود و حتی‌المقدور، زیر بنایی اندیشه‌ای و نه روان‌شناختی و نه زیبایی‌شناختی دارد. شکّ خوب، اگر چه با اطمینان از صحّت گزاره‌های برهانی، آن‌ها را اصل موضوع قرار می‌دهد، اما همواره برای دستیابی به فهم بهتر، عمیق‌تر و منسجم‌تر یا کشف یک راهکار بهتر، هزینه می‌شود. شکّ خوب، دستیار اندیشمندان خلّاق است و هم بازرس است و هم عسس و نگهبان اندیشه‌ها.

تفکر جانبی (سبک اندیشه) عبارت است از روشی نوآورانه و خلّاقانه برای روبرویی با یک مسأله و حلّ آن، بطور غیر متعارف؛ مثل روش ایجاد آشفتگی هدفمند در ذهن و بررسی همه جانبه موضوع و استفاده از فکر ِآزاد، پیرامون یک موضوع. این فرآیند ممکن است در مرحله نخست، حتی نتایج ظاهراً نامعقولی هم بدهد، امّا در نهایت گزینه­ های معقول گُزیده می­ شود. تفکر جانبی در برابر تفکر خطی و الگوریتمی است. تفکّر جانبی «روشی برای حلّ مسأله، از یک زاویه یا زوایای نامتعارف و غیر شایع است »

Lateral thinking is solving problems through an indirect and creative approach, using reasoning that is not immediately obvious and involving ideas that may not be obtainable by using only traditional step-by-step logic. The term was coined in 1967 by Edward de Bono.(Look up Wikipedia/The entry)

ترجمه: تفکر جانبی عبارت است از حل مسایل از رهیافت و طریقی غیر مستقیم و کارگرفت انگاره هایی که آشکار و دانسته نیستند. این راه حل ها در تفکر متداول و منطق گام به گام دست یافتنی نیست. این اصطلاح در سال ۱۹۶۷ توسط ادوارد دو بو نو ارایه شد.   

ادوارد دوبونو:

    ما بواسطه ساز و کــار موجود در مغز و نیز بواسطه تفکر خطی­ ای که به آن عادت داریم، دستگاه ادراکی خود را به گونه­ ای سازماندهی و تربیت می­ کنیم که سیستم عصبی ما در تسهیل مدارهای خود، همواره از یک مسیر و یک طریق با مسایل مواجه شود و راه حل­ های قالَبی و غالبی را بکار بندد. این مسأله، آفرینندگی و توان ما را در برابر روش بهتر اندیشیدن و حل مسایل می­ کاهد و ما را نسبت به خلق ایده­ های نو، ناتوان می­ کند. در واقع مدارهای مغز ما در فرآیند نگاه خطی که مبتنی بر تبعیت از سازه­ های معرفتی از پیش ساخته و الگوهای از پیش ساخته است، به گونه‌ای سازمان می­ یابد که بیشتر به مسایل، یک نوع نگاه کند؛ خلّاق نباشد و کمتر به کشف و نو­فهمی دست بزند.خلّاق نبودن و استفاده از محصول آماده از قبل، همواره آسان و کم هزینه است و مغز هم مانند سایر اندام ها، تمایل به تنبلی و پیروی از راهکارهای کم هزینه دارد.

♣ پیوند مرتبط

تفکر انتقادی

مقاله تفکر جانبی

داده های ریزوماتیک

کتاب  آفرینندگی، تفکر جانبی و باور دینی

تمدن (جا.ش/ فر.ش) عبارت است از فرهنــــگ (شامل علم، مذهب، زبان و..) به اضافۀ همۀ­ سازه­ های سخت که بیشتر فرآمدِ همین نرم افزارها هستند. مانند شهر، کارخانه وسایل زندگی و هر افزاری که زندگی مردم با آن دایر می­ شود.

تمدّن پویا؛ عبارت است از تمـــدنی که در تولید فرهنگ و علم و افزارها، دارای جوشش، سبقت جویی و رقابت­ ورزی باشد. جوشش و شکوفش یک تمدن پویا در حوزه هایی مانند: تفکر و دانش، نوفهمی و نوآوری، صنوف هنر، تبلیغ و ترویج برنامه ریزی شده و نیز وجوه کاریزمایی آن…رخ می­ دهد. تمدّن­ ها در طول زمان همواره کمابیش، در حال تحول­اند.

تمدّن­ های پویا، اقتضاء متراکمی برای فرازآیی، غلبه­ زیبایشی و بردلنشینی، برتری نظامی، اقتصادی و گاه اقناع منطقی و هدایت و راهبری سایر تمدن ها دارند. پویایی تمدّن، یک چگونی و کیفیّت است و لزوما ارزش نیست. یک تمدن منحطّ هم می­ تواند تمدّنی پویا باشد. اما از این سو پویایی لازمه­ تحقق و قوام تمدّن اسلامی است. 

 با اصطلاح «تمدن» در معرفت شناسی اشتباه نشود.

باور دینی اعتقاد جازم به آن دسته از گزاره­ های دینی است که دین­داران بنا به فرخواست و اقتضاء گرویدن به دین، باید بطور ثابت و ابدی به آن گزاره ها، باور داشته باشند. مانند اصول و فروع دین: باور به یگانگی خداوند، نبوّت انبیاء، وجود فرشته و غیب، وجوب نمازهای روزانه و… (نگا. فهم های ثابت طلایی)

اما معرفت دینی، دربردارتر و عام ­تر است و علاوه بر باورها، دیگر آموزه های دین را هم شامل می­ شود. مانند درک و فهم بهتر از عالم و آدم با توجّه به منابع فوّار و مغذّی دین، همچنین مباحثی که صرف دفاع و تقریر معارف اولی دین می‌شود و مانند آن.

آنچه که در درجه‌ی اول در ایجاد قدرت ملی مهم است، به نظر من دو چیز است: یکی علم است، یکی ایمان. علم مایه‌ی قدرت است؛ هم امروز و هم در طول تاریخ؛ در آینده هم همین جور خواهد بود. این علم یک وقت منتهی به یک فناوری خواهد شد، یک وقت هم نخواهد شد. خود دانش مایه‌ی اقتدار است؛ ثروت‌آفرین است؛ قدرت نظامیآفرین است؛ قدرت سیاسیآفرین است. یک روایتی هست که میفرماید: «العلم سلطان» – علم، قدرت است – «من وجده صال به و من لم یجده صیل علیه».(۱) یعنی مسئله، دو طرف دارد: اگر علم داشتید، میتوانید سخن برتر را بگوئید، دست برتر را داشته باشید – «صال» یعنی این – اگر نداشتید، حالت میانه ندارد.

مرجعیت علمی و عزت علمی

یکی از عوامل موفقیت کشورهای غربی تکیه بر علم است. به عبارتی، عامل موفقیت آنها در بسیاری از زمینه ها علم است همانطور که عامل بسیاری از مشکلات آنها دوری از خداوند است. به ویژه مساله دوری از خداوند را می توان در سیاست ورزی غربی در سطح بین الملل مشاهده کرد. اما با همه این اوصاف، رهبر معظم انقلاب ما را به انصاف در تحلیل دعوت می کنند و به همین دلیل منصفانه به تحلیل پیشرفت های غربی می نشینند. به نظر ایشان سلطه و سیادت غرب و آمریکا ( اصطلاحا هژمونی آمریکا) ناشی از علم است. ایشان همچنین علم را مبنای تولید ثروت غرب می دانند. اگرچه مقداری از کسب ثروت ناشی از فریبکاری و خباثت و سیاست ورزی ماکیاولیستی است. لذا رهبر معظم انقلاب تاکید دارندکه« کشور باید به عزت علمی برسد. هدف هم باید مرجعیت علمی باشد در دنیا» (بیانات معظم له در دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت‌ ۱۳۸۷/۰۹/۲۴)

« باید کشورهای اسلامی از لحاظ علم و فناوری پیشرفت کنند. گفتم غرب و آمریکا به برکت علم توانستند بر کشورهای دنیا مسلط شوند؛ یکی از ابزارهاشان علم بود؛ ثروت را هم با علم به دست آوردند. البته مقداری از ثروت را هم با فریبگری و خباثت و سیاست به دست آوردند، اما علم هم مؤثر بود. باید علم پیدا کرد.» (بیانات معظم له در دیدار شرکت‌کنندگان در اجلاس جهانی اساتید دانشگاه‌های جهان اسلام و بیداری اسلامی ۱۳۹۱/۰۹/۲۱)

تولید علم به منزله جهاد فی سبیل الله

جهاد یکی از مفاهیم اساسی مکتب اسلام است. به عبارتی، واژه جهاد حکایت از امری مقدس و پر اجر و ثواب دارد. از منظر رهبر انقلاب تولید علم امر مقدسی است. « من امروز به شما عرض می‌کنم… امروز تولید علم… یک جهاد است. مجاهد فی سبیل‌اللَّه تولید کننده است؛ باید هم علم را بیاموزیم و هم علم را تولید کنیم.» (بیانات معظم له در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی ۱۳۸۵/۰۱/۰۱)

علم به مثابه قدرت

اندیشمندان مختلف سازوکارها و ابزارهای مختلفی را برای کسب قدرت برتر در سطح بین الملل متصورند. گروهی قائل به قدرت نظامی اند. گروهی هم روی مساله انباشت ثروت تاکید دارند. اما نکته مهم این است که علم پایه و اساس بسیاری از قدرتها است. به ویژه اینکه امروزه در عرصه نظامی هم تحولات و تغییرات اساسی با علم رخ خواهد داد و از طریق علم می توان انباشت ثروت را به درستی مدیرت کرد. لذا، رهبر معظم انقلاب معتقد است «هر کسی که علم را پیدا کند، می‌تواند فرمانروایی کند؛ هر ملتی که عالم باشد، می‌تواند فرمانروایی کند؛ هر ملتی که دستش از علم تهی باشد، باید خود را آماده کند که دیگران بر او فرمانروایی کنند.» ایشان به حدیثی از امام علی (ع) اشاره می کنند العلم سلطان، من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ یعنی علم اقتدار است، علم مساوی است با قدرت»

البته مفهوم «علم به مثابه قدرت» در نظر مقام معظم رهبری تا آنجایی پذیرفته است که آن را در قالب زنجیره علم و فناوری بنگریم. به عبارتی علمی که منتهی به فناوری و در نهایت تجاری سازی شود می تواند ایجاد قدرت کند.« علاوه بر این، علم مجرد و به تنهایی هم کافی نیست؛ علم را باید وصل کنیم به فناوری، فناوری را باید وصل کنید به صنعت، و صنعت را باید وصل کنیم به توسعه‌ی کشور» (بیانات معظم له در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی ۱۳۸۵/۰۱/۰۱)

« علم، پایه‌ی پیشرفت همه‌جانبه‌ی یک کشور است. این حدیث را من یک وقتی خواندم: «العلم سلطان» علم، اقتدار است. هر کس این اقتدار را داشته باشد، میتواند به همه‌ی مقاصد خود دست پیدا کند. این مستکبران جهانی به برکت علمی که به آن دست پیدا کردند، توانستند به همه‌ی دنیا زور بگویند. البته ما هرگز زور نخواهیم گفت» (بیانات معظم له در خطبه‌های نماز جمعه تهران + ترجمه خطبه عربی ۱۳۹۰/۱۱/۱۴)

چرخه علم و فناوری

زنجیره علم و فناوری دارای اجزایی است که عبارتند از ایده و فکر، علم، فناوری، تولید و سپس بازار است. رهاسازی هر یک از این حلقه ها زیانهایی را در پی دارد.

یکی از تفاوت های اساسی کشورهای در حال توسعه و کشورهای پیشرفته (اعم از غربی و غیر غربی) در تکمیل این زنجیره نهفته است. به عبارتی درکشورهای پیشرفته زنجیره علم و فناوری به درستی تکمیل می شود. لذا فعالیت علمی در نهایتا باعث سوددهی به کلیت اجتماع می شود اما در کشورهای در حال توسعه عموما این زنجیره ناقص باقی می ماند.

لذا رهبر انقلاب روی تکمیل زنجیره علم و فناوری تاکید دارند.« … زنجیره‌ی علم و فناوری…. یعنی این زنجیره‌ی از ایده و فکر و سپس علم و سپس فناوری و سپس تولید و سپس بازار را ما باید تکمیل بکنیم والّا اگر چنانچه ما کار تحقیقاتی را کردیم، به فناوری هم رسیدیم، امّا مثلاً تولید انبوه نشد، یا بازار برایش پیش‌بینی نشد، این ضربه خواهد خورد؛ همه‌ی اینها بایستی مورد توجّه قرار بگیرد و این زنجیره‌ی کار علمی، تا تولید و بازار بایستی دنبال بشود؛ یعنی نگاهها باید روی مجموع این زنجیره باشد». (بیانات معظم له در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت ۱۳۹۲/۰۶/۰۶)

به عبارتی نقطه شروع زنجیره علمی ایده است و پایان آن بازار است اما در نهایت در مرحله بازار هم ایده های نوینی ایجاد می شود. « بازخورد آن در بازار مصرف، باز تولید ایده میکند.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه‌ها ۱۳۹۰/۰۶/۰۲)

طرح نظام ملی نوآوری

نظام ملی نوآوری طرحی فراسازمانی و فرابخشی برای مدیریت بهینه نوآوری است. در نظر رهبر معظم انقلاب نظام ملی نوآوری«عبارت است از یک شبکه‌ای از فعالیتها، تعاملهای زنجیره‌ای، در سطحهای کلان و میانی و خرد، بین دستگاه‌های علمی کشور؛ چه در درون محیط علمی، چه بیرون محیط علمی.» به نظر ایشان یکی از علل اجرا نشدن شایسته و مناسب نقشه علمی کشور را باید در خلاء نظام ملی نوآوری داست.« الان اینجا یک خلأیی وجود دارد – و همین خلأ موجب شده نقشه‌ی جامع علمی هم آنچنان که باید و شاید عملیاتی نشود – و آن عبارت است از همین خلأ نظام ملی نوآوری» (بیانات معظم له در دیدار اساتید دانشگاه‌ها ۱۳۹۱/۰۵/۲۲)

علم به مثابه پدیده درون زا

مساله وابستگی و استقلال از جمله مسائل نوین و مهمی است که مقام معظم رهبری بدان اشاره می کنند. از نظر ایشان علم پدیده ای درون زا است که می توان دز چارچوب های داخل کشور بدان دست یافت. از نظر ایشان برای رشد علمی دو مرحله را باید در نظر گرفت. مرحله ابتدایی و مرحله نهایی. در مرحله ابتدایی کشورها از علم تولید شده موجود استفاده می کنند که قطعا وابستگی می آورد. اما در مرحله نهایی کشورها می توانند به چرخه همیشگی تولید علم دست یابند و در نتیجه از استقلال علمی بهره مند گردند. رهبر معظم انقلاب ضمن اینکه مرحله اول را برای شرایط کنونی کشور رد نمی کنند اما همگان را به سمت مرحله نهایی ترغیب می کنند.

«آنچه که ما بر آن اصرار میورزیم … این است که علم برای کشور، یک سرمایه‌‌‌ی بی‌‌‌پایان … است. اگر چرخه‌‌‌ی تولید علم در یک کشوری به راه افتاد … آن وقت این دیگر منبعِ تمام‌‌‌نشدنی است. علم یک پدیده‌‌‌ی درون‌‌‌زاست؛ چیزی نیست که انسان برای آن ناچار و ناگزیر باشد وابسته شود. بله، اگر شما بخواهید علمِ حاضر و آماده را بگیرید، همین است؛ وابستگی دارد، احتیاج دارد، دست دراز کردن دارد؛ اما بعد از آنکه بنیان علمی در یک کشوری به وجود آمد، استعداد هم در آن کشور وجود داشت، آن وقت حالت چشمه‌‌‌های جوشان را پیدا میکند.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان ۱۳۹۱/۰۵/۰۸)

هم افزایی علم و ثروت

شرکت های دانش بنیان یکی از عوامل تکمیل کننده زنجیره علم وفناوری اند. به شکلی، آنها می توانند باعث هم افزایی علم و ثروت شوند. از این جهت، رهبر معظم انقلاب هم افزایی علم و ثروت را اولین شاخصه شرکت های دانش بنیان معرفی می کنند.« هم‌‌‌افزائی علم و ثروت و دارائی، تعریف ابتدائی این شرکتهاست. بنابراین اهل دانش و کسانی که اهل سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های مالی هستند، همت کنند و این شرکتها افزایش پیدا کند.»

ایشان در این زمینه به دو نکته توجه می دهند. نکته اول تشویق نخبگان علمی به تشکیل این شرکت ها و نکته دوم اینکه عواملی فراهم شود تا محصولات این شرکت ها وارد بازار مصرف و چرخه تجارت شود.« آنچه که ما میخواهیم… به طور کلی دو چیز است: یکی تشویق نخبگان و زبدگان و اهل علم و اهل تحقیق به این که به سمت تشکیل این شرکتها بروند و همچنین رساندن محصول این شرکتها و این تحقیقات به بازار و در دسترس مردم قرار دادن و وارد کردن آن در چرخه‌‌‌ی تجارت است.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان ۱۳۹۱/۰۵/۰۸)

«چرخه علمی» و «چرخه علم وفناوری»

بین دو مفهوم اساسی باید تمایز گذاشت: «چرخه علم و فناوری» و «چرخه علمی». در مفهوم چرخه علمی، علوم مختلف به صورت یک منظومه در نظر گفته می شوند که یکدیگر را تکمیل می کنند. به عبارتی، مفهوم «چرخه علمی» اصطلاحی کاملا درون علمی است و نگاه کلان و کل گرایانه به علم دارد. این مفهوم نقدی به تفکر تجزیه گرایانه علوم است که هر علم را جزیره مستقلی از هم می داند. دانشمندان متعلق به مفهوم «چرخ علمی» همزمان که برای علوم مرزهایی مشخص می کنند و به عبارتی برای آن هویت خاصی قائل اند، معتقدند که علوم می توانند یکدیگر را تکمیل کنند.

از این جهت رهبر معظم انقلاب به طور همزمان روی «چرخه علم و فناوری» و «چرخه علمی» تاکید دارند. «باز یک چرخه‌ی دیگر است. پس علاوه بر اینکه یک چرخه‌ی علمی باید به وجود بیاید که علوم، همدیگر را تکمیل کنند، به هم کمک کنند، یک منظومه به وجود بیاید، چرخه و سلسله‌ی زنجیره‌وار دیگری از تولید اندیشه‌ی علمی و ایده‌ی علمی، تا تشکیل یک مجموعه‌ی ذهنی علمی، تا آمدن به میدان فناوری و صنعت، تا آمدن به بازار و تبدیل به محصول هم باید حتماً به وجود بیاید.» (بیانات معظم له در دیدار نخبگان جوان‌ ۱۳۸۹/۰۷/۱۴)

تاکید روی تجاری سازی پروژه ها قبل از انجام پروژه

حلقه پنجم زنجیره علم و فناوری تجاری سازی است. به عبارتی، آخرین حلقه چرخه را تجاری سازی تشکیل می دهد اما رهبر انقلاب تاکید دارند که قبل از انجام پروژه های علمی و صنعتی مد نظر دستگاه های مسئول قرار گیرد. «مسئله‌ی تجاری‌سازی خیلی مهم است. یافته‌های علمی و صنعتی بایستی بتوانند در کشور تولید ثروت کنند…. البته تجاری کردن … بایستی از آغاز یعنی از وقتی که ما پروژه‌ی علمی و پروژه‌ی صنعتی را تعریف میکنیم – به فکر تجاری کردنش باشیم؛ نگذاریم بعد از آنکه کار تمام شد، به فکر بیفتیم که بازاریابی کنیم. از اول باید این مسئله در محاسبات بیاید؛ که البته این مربوط به دستگاه‌های مسئول کشور است که دنبال کنند.» (بیانات معظم له در دیدار نخبگان جوان‌ ۱۳۸۹/۰۷/۱۴)

نظام اعطای امتیازات علمی مبتنی بر نیازهای کشور

یکی از مباحث مرتبط با چرخه علم و فناوری مربوط به نظام امتیازات علمی می شود. نظامی که کار علمی دانش پژوهان را ارزشگذاری می کند. ارزش گذاری مناسب می تواند جهت دهی مناسبی به تحقیقات علمی کشور دهد. به عبارتی اگر در نظام ارزشگذاری علمی تحقیقات کاربردی دارای اولویت و ارجحیت قرار گیرند، پژوهش های کشور به سمت تحقیقات کاربردی خواهد رفت.

« نظام اعطای امتیازات علمی و آیین‌نامه‌هایی که در این زمینه هست، باید تطبیق کند با همین مطلب که کدام تحقیق منطبق است با نیاز کشور، و کدام تحقیق، تکمیل‌کننده‌ی یک زنجیره‌ی تحقیق و پژوهش است. ما گاهی در زمینه‌هایی یک زنجیره‌ای داریم؛ حلقه‌های وسطِ این زنجیره مفقود است. تأمین این حلقه‌ها خیلی اهمیت خواهد داشت. پس هدفدار کردن تحقیق علمی با توجه به نیازهای کشور و نیازهای صنعت و بقیه‌ی بخشهای حیاتی کشور است» (بیانات‌ معظم له در دیدار کارگزاران نظام ۱۳۸۵/۰۷/۱۸)

 پیوندهای مرتبط

اهمیت پژوهش از نگاه امام خامنه ای (ویدیو)

علم باید پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. (ویدیو)

تقریر شبکه ای بودن علم (سخنرانی شبکه سیمای طلوع مهر)

تولید علم  (اصط.رجاء)

دیگر علم در کتاب ها نمی گنجد (مقاله رجاء)

 پژوهش

1. کتاب «فلسفۀ علم برای تولید علوم انسانی اسلامی و ارائۀ راهکارهای ارتقاء نظام معرفتی حوزه (منتشر شده در سال 1397)
2. کتاب  آفرینندگی، تفکر جانبی و باور دینی (منتشر شد)
   
3. بررسی راهکارهای افزایش نشاط و شادی از طریق شبکۀ استانی (پژوهش برتر اجتماعی کشوری در صدا و سیما و برنده تندیس هدهد در بیست و دومین جشنواره تولیدات مراکز 1398)
4. عناصر بیانی تلویزیون و دنیاگروی (مقاله­ی تشویق شده در همایش رسانه و سکولاریسم)
5. آسیب شناسی فرهنگی ما ایرانیان
6. تفکر جانبی و خلاقیت رسانه ای – دینی (مقاله ISI))
7. پلورالیسم دینی (بخشی از کتاب فرهنگ واژه­ها موسسه اندیشه وفرهنگ دینی۱۳۸۶)
8. سکولاریسم (همان)
9. کلاسیسیم (همان)
10. ازدواج موقت و راهکارهای آن(چاپ در نشریات)
11. انتظار قائم، انتظار قاعد (منتشر در وبلاگ)
12. نظریه سه حلقه ­ای سعادت و سلامت (همان)
13. هشدار در مورد تماشای برنامه­ مبتذل شبکه های خارجی (همان)
14. اولویت راهبردی تولید علم در حوزه هنر زیبایی شناسی و ارتباطات (همان)
15. چشم انداز حوزه های علمیه دینی
16. زیبایی و زیبایی شناسی (ماهنامه هنر دینی بنیاد هنر دینی الرضا علیه السلام،شماره یک
17. منجی اسلام و مسیحیت (انگلیسی، تالیفی، متن برنامه ویدویی ?Did you know  تهیه کننده و نویسنده)
18. چگونه روحانی موفق و دانش­اندوزی باشیم؟
19. اقبال یا عدم اقبال ایرانیان از برنامه های ماهواره
20. آشنایی با فنون تبلیغ ارزش در رسانه
21. مرگ اندیشی از منظر قرآن و عترت (پایان نامه کارشناسی ارشد)
22. مرگ شناسی از دیدگاه قرآن و عترت (پایان نامه کارشناسی ارشد)

تولید تلویزیونی

1. بیست قسمت برنامه موشن گرافیک دو دقیقه ای به نام ایستگاه پخش، دو مرتبه تکرار در شبکه سراسری یک سیما (تهیه کننده محقق و نویسنده)
2. ساخت برنامه ?Did you Know با موضوع تطبیق مهدویت و ظهور مسیح به زبان انگلیسی ارایه شده در ۴۷ کشور جهان توسط موسسه آینده روشن و سازمان فرهنگ ارتباطات (تهیه کننده محقق و نویسنده )
3. تهیه ۱۲ نماهنگ دینی در مرکز پژوهش ها اسلامی صدا و سیما، بارها از شبکه های سیما پخش شده است.
4. تهیه ۱۲ برنامه سخنرانی با کیفیت به نام برای عاشورایی ماندن پخش دو بار تکرار در شبکه دو سیما(تهیه کننده و طراح
5. تهیه و کارگردانی و تحقیق و نگارش برنامه ترکیبی “مهر آفتاب” ویژه ارتقا اساتید معارف اسلامی نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه
6. تهیه CD صوتی آرمش برای افراد افسرده با روش دین مدار
7. استفاده از تابلو سیاه

سایر

1. استاد داور چهار پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده صدا و سیما
2. تدریس دروس معارف اسلامی
3. تدریس تصویر برداری و تهیه کنندگی
4. سیزده سال سابقه کار مشاوره و تولید در صدا و سیما
5. برنامه ریزی استراتژیک برای موسسات فرهنگی